Nội tiết tố (hormon) ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần, thể chất và cảm xúc của con người. Thay đổi nội tiết tố sau sinh được hiểu là sự mất cân bằng các hormon ở nữ giới sau sinh, làm ảnh hưởng cả về thể chất lẫn tinh thần của các sản phụ. Đây là quá trình sinh lý. Nếu không có các yếu tố nguy cơ thúc đẩy và người mẹ được chăm sóc tốt thì thông thường sau khoảng 6-8 tuần, cơ thể người mẹ sẽ điều chỉnh dần về trạng thái như trước khi mang thai.
Nguyên nhân:
Do sự thay đổi đột ngột nồng độ các hormon ở thời điểm sau sinh ở cơ thể người mẹ so với giai đoạn thai kỳ. Cụ thể:
Khi mang thai, thai nhi (nhau thai và màng thai) sẽ tiết ra các “hormon bào thai” đóng vai trò quan trọng trong quá trình tạo ổ, phát triển và trưởng thành của thai. Sự sản xuất ra các “hormon bào thai” có mối liên quan chặt chẽ với cơ thể người mẹ. Cơ thể mẹ thích nghi với những thay đổi nội tiết này và tạo điều kiện tốt nhất cho sự phát triển của thai nhi.
Tại thời điểm sinh con, nồng độ các “hormon bào thai” bị giảm mạnh (đặc biệt là hormon progesteron và estrogen) gây ra một số triệu chứng khó chịu ở người mẹ sau sinh.
Cách nhận biết:
Cơn bốc hỏa: Người mẹ cảm thấy nóng mặt, ngực, phần trên của cơ thể, đỏ da, ra mồ hôi nhiều, hồi hộp đánh trống ngực, chóng mặt, tối sầm mặt mũi, cảm giác ngạc thở, thiếu không khí. Nguyên nhân có thể do sự sụt giảm lượng hormon estrogen ở giai đoạn đầu sau sinh và sự giảm sản xuất estrogen do tăng prolactin khi cho con bú dẫn đến sự rối loạn chức năng điều nhiệt.
Đau nửa đầu: Sự sụt giảm nhanh chóng nồng độ hormon estrogen sau sinh là một trong các nguyên nhân có thể gây ra chứng đau nửa đầu ở những phụ nữ nhạy cảm.
Rụng tóc: Rụng tóc sau sinh được phân loại là rụng tóc không sẹo, có thể phục hồi được. Nguyên nhân gây rụng tóc sau sinh chính là suy giảm đột ngột hormon estrogen làm cho nang tóc bị chuyển đột ngột sang giai đoạn nghỉ ngơi dẫn đến tóc rụng hàng loạt. Đây là tình trạng tạm thời, thời gian tóc mọc trở lại phụ thuộc vào cơ địa và tình trạng dưỡng chất của người mẹ sau sinh.
Hội chứng “Buồn chán sau sinh” (“postpartum blues” hoặc “baby blues”): Trong vòng 2-3 ngày sau khi sinh, người mẹ thường có tâm trạng thất thường, cáu kỉnh hoặc lo lắng, khó tập trung, khó ngủ, hay khóc. Sự thay đổi nội tiết tố sau sinh là một trong các nguyên nhân dẫn đến tình trạng này. Những triệu chứng này không nghiêm trọng và thường biến mất trong vòng 2 tuần. Tuy nhiên, ở người mẹ có nhiều yếu tố nguy cơ thì có thể dẫn đến tình trạng trầm cảm sau sinh-tình trạng bệnh lý, nghiêm trọng hơn nhiều so với Hội chứng “Buồn chán sau sinh”.
Giảm ham muốn tình dục: Hormon estrogen đóng vai trò quan trọng trong việc kích thích ham muốn tình dục ở phụ nữ. Việc sụt giảm nhanh chóng nồng độ hormon estrogen sau sinh và sự giảm sản xuất estrogen do tăng prolactin khi cho con bú là nguyên nhân hàng đầu khiến hầu hết phụ nữ đều giảm ham muốn sau sinh.
Cách xử lý:
Thay đổi nội tiết tố sau sinh là tình trạng sinh lý. Tuy nhiên, để giảm thiểu các triệu chứng khó chịu do vấn đề trên và góp phần giúp nhanh chóng cân bằng lại nội tiết tố sau sinh thì có thể áp dụng một số cách sau:
Dành đủ thời gian để bản thân được nghỉ ngơi, ngủ đủ giấc. Đặc biệt, không quá áp lực với việc chăm con, sẵn sàng nhờ và nhận sự giúp đỡ từ người khác.
Tập thể dục thường xuyên làm cơ thể giải phóng endorphin, từ đó giúp người mẹ cải thiện tâm trạng và giảm căng thẳng, góp phần giảm nhẹ hội chứng “Buồn chán sau sinh”.
Chế độ dinh dưỡng lành mạnh, đảm bảo sức khỏe cho người mẹ tiếp tục với chức năng làm mẹ, các công việc hàng ngày và sản xuất sữa nếu nuôi con bằng sữa mẹ: Cần đảm bảo năng lượng tăng thêm khoảng 500 kcal/ngày, thực phẩm cần đa dạng, dễ tiêu hóa, giàu chất dinh dưỡng đặc biệt là chất đạm, canxi, vitamin A, vitamin D. Khẩu phần cả ngày nên chia làm nhiều bữa trong ngày (3-6 bữa/ngày). Đặc biệt, mẹ phải uống đủ nước (khoảng 2,5-3 lít nước/ngày).
Bổ sung vitamin, khoáng chất: Có thể sử dụng viên bổ sung đa vi chất khi không đảm bảo cung cấp đủ các vi chất dinh dưỡng thông qua chế độ ăn uống, tắm nắng (thói quen ăn uống, quy trình chế biến thực phẩm, … có thể làm mất gần hết lượng vitamin trong thực phẩm). Tuy nhiên, cần lưu ý hỏi ý kiến bác sĩ trước khi dùng bất cứ loại thuốc, vitamin nào trong giai đoạn nuôi con bằng sữa mẹ để tránh ảnh hưởng không tốt đến trẻ sơ sinh.
ThS.BSCK2. Nguyễn Chí Thành
Tài liệu tham khảo:
- Đỗ Trung Quân (2013), Bệnh nội tiết chuyển hóa, Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam.
- Hướng dẫn quốc gia về dinh dưỡng cho Phụ nữ có thai và bà mẹ cho con bú (Quyết định số 776/QĐ-BYT ngày 8/3/2017 của Bộ Y tế).
- Overview of the postpartum period: Normal physiology and routine maternal care – UpToDate. Accessed: June 20, 2024.
- Estrogen-associated migraine headache, including menstrual migraine – UpToDate. Accessed: June 20, 2024.
- Postnatal depression – BMJ Best Practice. Accessed: May 15, 2024.